نوشتاري از استاد اديب برومند
ابتكار در گل و بته
ذوق شاعرانه و طبع زيبا پسندانه ايراني از ديرينه سالها با گل سروكار عاشقانه داشته و يكي از بهترين كارهاي تفريحي و تفرجات او در رهگذار زندگي گلكاري و گلبازي و گلآرايي بوده است. صاحبان قريحه شاعري و نگارگري بيش از ديگران به گل دلبستگي داشته و با آن عشقبازي كردهاند چنان كه در سرتاسر ديوان شاعران از گل به ويژه گل سرخ به گونههاي مختلف ياد شده و زينت افزاي مضامين آبدار و با طراوت و عبارات شادي بخش بوده است.
درين جا سخن از نگارگري و برگسازي و تصوير پرندگان در پيرامون گلهاست. تا آنجاكه ما ميدانيم گل «سازي و لاله» پردازي از زمان تيموريان رونق يافته است ولي بيشتر آنها عبارت از گلهاي ريز و درشت صحرايي و شقايق بوده است كه در حواشي مجالس نقاشي و منظرههايي كه به منظور مجلس آرايي ميساختهاند در ميان سبزههاي طراوت خيز ديده شده و در ظرافت و دلانگيزي چنان بوده كه سهم بزرگي در ايفاي جذابيت مجلس به خود اختصاص داده است. در شاهنامه «بايسنغري» كه از شاهكارهاي عهد تيموري است در پاي بسياري از تابلوها و منظرههاي اطراف چنين گل و بتهسازيهاي خُرد و دلپذير از گلهاي صحرائي خودنمايي ميكند و دل از دست هر بينندة با ذوقي ميربايد.
اما دسته گلسازي يعني تلفيق چند گونه گل توأم و به شكل تابلو درآوردن آنها، از واسط عهد صفوي ديده شده است كه «شفيع عباسي» از جمله پيشگامان اين نوع كار هنري بوده است. البته در آن عصر معمولتر از «دستهگل» سازي تك بوته سازي است كه در حواشي كتابها و مرقعات و ديوارهاي عمارات مجلل نقشبندي ميشده است. از اواخر عهد صفوي گلبته سازي ترقي و تنوع يافته است و آثار «محمد زمان» نمونة آن است.
اين هنر به ويژه در اوايل دورة زنديه مورد توجه خاص بوده است و افزون بر گلهاي طبيعي تك بوتههاي طبيعت آميخته با خيال از زير قلم نگارگران خوش ذوق و لطيف طبع بيرون آمده كه در كمال لطف و ظرافت بوده و در حواشي خطوط خوش كاتبان بزرگ براي تزيين خط و بالا بردن سطح اهميت آن ترسيم ميگرديده است. بهطور كلي در زمان زنديه گل و پرنده و گل و بته رواج و رونق ويژهاي پيدا كرده و يكي از مهمترين استادان اين فن «علي اشرف» است كه با آن كه در صورتسازي هم مهارت داشته ولي بيشتر كارهايش از نوع گل و مرغ و بته سازيست.
در عصر قاجار بايد گفت گل و مرغسازي ترقي بيشتر يافته و هرچند جنبة تابلويي داشته ولي بيشتر روي قلمدانهاي نفيس و حواشي آن نقاشي شده است در بعضي از قلمدانهاي اين دوره كلاً گل و مرغ ساخته شده و برخي ديگر گل و بته با تصويرها تلفيق شده است.
اين هنر در زمان ما بيشتر به شكل دستهگل و تابلو عرضه ميشود و از جمله سرآمدان اين فن خانم «زينب امامي» و «بانو مهرزمان منفرد» و «روانشاد آلفته» را ميتوان نام برد.
خانم منفرد كه پس از سالها ممارست در گل و بتهسازي و تعليم گرفتن نزد استاد «احمري» اكنون خود به مرحلة استادي رسيده است ابتكاري درين رشته از خود نشان داده و لطيفهاي به دسته گلسازيهاي پيشين افزوده است به اين تعريف كه قوزههاي پنبه را در كارگاه هنري خود وارد اين صنعت كرده است چنان كه ميدانيم قوزه از آغاز رويش غنچه است و بعد غنچه تبديل به گل ميگردد و پس از ريختن گلبرگها قوزه خودي نشان ميدهد كه بعد از رسيدن و پختگي مبدل به پنبه ميشود عيناً ميوههاي ديگر كه اول غنچه است و بعد گل ميشود و با گردافشاني سپس به ميوه تبديل ميگردد.
خانم منفرد از تمام اجزاي بته استفاده كرده آنها را رنگآميزي نموده و پنبه را كه داخل غنچه بوده در ميان گلهاي ديگر نمايان ساخته است بهگونهاي كه در يك تابلوي گل و پرنده اين قوزههاي نقاشي شده، پنبه را در تابلو به نحو جذّابي آميخته با گلهاي گوناگون همچون گل صد برگ و زنبق و داودي و خارشتر به بيننده ارائه مينمايد و در اين تابلوها، هم گل و برگ ديده ميشود هم قوزهاي كه غنچهاش نقاشي شده و نيز گلبرگهاي ريخته شدهاش و هم پنبه كه از غنچه سر بيرون كشيده است.
نوع ديگر از اين گونه تابلوهاي خانم منفرد تلفيقي نيست، تنها پرنده است يا پنبهاي كه از قوزه سربدر آورده و قوزهاي كه درحالت غنچهگي است و نيز قوزهاي كه تمام پنبههايش بيرون دويده و تنها كاس برگهايش باقي مانده كه نقاشي شده هستند. قوزههاي باز نشده در تابلو به شكل « فندق» خودنمايي ميكند و بسيار جالب است! زمينه اين تابلوها چيزي به رنگ آبي لاجورديست كه از نوع برگهاي پنبه گرفته شده گاهي سير گاهي روشن است. اين تابلو دو حاشيه دارد در حاشيه اول به جاي گلهاي ريسهاي روزنههاي كوچك ترسيم گرديده و در حاشية و دوم از غنچههاي پنبه استفاده شده است.
خانم منفرد در دسته گلهاي خود افزون بر پروانه، نقاشي كرم ابريشم را نيز علاوه كرده است. به يك سخن بايد گفت اين خانم هنرمند از جمله نگارگران مجرب و توانمنديست كه با اين ابتكار در هنر گل و بتهسازي خلاقيت ذوقي خود را نشان داده و تازگي پسنديدهاي درين صنعت به ظهور رسانده است.