هنر تشعير سازي

« تشعير » يك از رشته هاي نقاشي ست كه بيشتر براي زينت بخشيدن به حاشيه ي نقش ها به كار برده مي شود و بر رونق و زيبايي و اعتبار نقاشي مي افزايد. ويژگي اين فن استفاده از قلم نازك است كه در حقيقت موئينه كاري بايد ناميد و بر دو قسم است تشعير « سياه قلم » و تشعير « سياه قلم » و تشعير « طلايي » كه با حلكاري كشيده مي شود و البته تشعير طلايي بر سياه قلم برتري دارد.
حاشيه ي نقش ها را گاهي با گلهاي « ختايي » يا « عباسي » مي آرايند و اين رشته را طلا اندازي مي نامند. گاهي نيز گرداگرد نقش را با « زرنشان » كه از شاخه هاي تذهيب است زيور مي بخشند كه آنرا حاشيه سازي « زرنشان » مي گويند. ولي هيچيك از اين دو فن بر خلاف آنچه برخي تصور مي كنند تشعير سازي نيست . زيرا در تشعير به طور حتم بايد تصوير جانوراني از قبيل اژدها و شير و آهو و گوزن و خرگوش و سيمرخ و پلنگ در حال عادي و يا گرفت و گير ارائه گردد و يا پرندگان زيبا و رنگين در حال پرواز يا نشسته بر روي شاخه هاي درخت ترسيم شود. افزون بر اين گاهي سواراني در حال تير اندازي در برخي از تشعير ها ديده شده است .
صنعت تشعير به طور مستقل يك فن مهم از فنون نقاشي است كه استفاده از آن منحصر به حواشي نقش ها نيست و گاه بر روي متن جلد هاي روغني « لاكي » و سطح قلمدان و قاب آئينه از آن بهره گيري مي شده است و مهارت در خوب ساختنش مستلزم ممارست و تمرين فراوان بوده است .
تا آنجا كه نگارنده آگاهي دارد اضافه كردن تصوير انسان در تشعير از مكتب « هند و ايران » كه بنيانگذارش استادان ايراني از قبيل عبد الصمد و مير سيد علي متخلص به جدايي بوده اند آغاز شده چنانكه در پاره اي از نقاشي هاي « مرقع گلشن » در حاشيه نقوش ، تصوير انسان ( اكثر تك نفره ) دیده شده است .
استاد كم نظير اين فن در دوره صفوي « استاد ميرك » است و در عصر پهلوي ( معاصر ) « ميرزا آقا امامي » و « حسين بهزاد » و « حاج مصور الملكي » و « حسين ختايي » از جمله تشعير سازان بر جسته به شمار مي روند.
مرحوم « ميرزا آقا امامي » ( محمد مهدي ) گاه به جاي تشعير در حاشيه ي مينياتور هاي خود از تصويرها و مجلس آرايي نيز استفاده مي كرده به گونه اي كه مجلس پردازي هاي حاشيه ، از جهت پر كاري بر متن پيشي مي گرفته است .
« حاج مصور الملكي » نيز از جمله تشعير سازان زبر دستي ست كه در حاشيه از صورت انسان ها بسيار بهره مي گرفته و گاهي تصاوير انسان و حيوان را تلفيق مي نموده است .
در حاشيه ي برخي از كتابهاي دوره تيموري و صفوي تصوير جانوران روي صفحات كاغذ فرنگي كه حالت چاپ گونه اي ( با صنعت آن زمان ) داشته نقش بندي شده و استادان ، با تحرير طلايي آنها را جاندار و زيبا جلوه مي داده اند .
البته اين نوع تشعير اهميتش كمتر از نوع اول بوده است . در بعضي از اين گونه كتابها ديده شده است كه اين حاشيه هاي مصور به نقش جانوران يا پرندگان بدون قلم گيري مانده است كه در هر زمان به وسيله استادان بعدي فن قلم گيري زرّين يا سياه قلم مي شده است .
يكي از اقسام تشعير ، نقش هاي ريز و بسيار ظريف و زيبايي ست كه بر صدر مجلس هاي نقاشي دوره تيموري و صفوي در فضاي محدودي كه جاي دورنما « پرسپكتيو» را درين مكتب مي گيرد ترسيم مي شده و بيشتر از تصوير آهو و خرگوش و روباه بهره گيري به عمل مي آمده است ظرافت و دل انگيزي اين نوع تشعير كه اكثر آبي رنگ يا سياه قلم است بسيار چشم نواز مي باشد.