فراز سخن

مقاله ای از کتاب فراز سخن درباره محمد باقر سمیرمی دانلود پی دی اف 

دانلود مهر میهن از کتاب فراز سخن

فردوسى، شاعر بزرگ ملى

اگر بتوان براى يك شاعر يا نويسنده آثار او را در آينه معرفت دانست و درباره منش‏ها و روش‏هاى او به داورى نشست، «فردوسى» را مى‏توان حكيمى انديشه ‏كوش و شاعرى پرجوش و خروش يافت كه خردمندى و دلاورى را در وجود خود پرورانده است. آهنگ سخن او در حاليكه با فرهنگى متعالى آميخته است نماينده مردانگى و فرزانگى مردى هدفمند و دلير و با صلابت است كه به اقتضاى اين منش توانسته است حماسه‏ هاى ملى ما را به گونه‏اى شايسته گيرا، جذاب، دلنشين و هيجان‏انگيز به پهنه نمايش درآورد.

برگزيدن بحر متقارت براى سرودن اشعار حماسى و ايجاد گرم تازى در پهنه كارزار بهترين دليل ذوق سليم و روحيه سلحشورانه وى بوده كه در اداى مقصودش بسيار كارساز افتاده چنان كه گويى اين بحر با ويژگى‏ هاى خود كه مى‏تواند سخن را با سرشتى برترى‏ جويانه و عظمت آيين عرضه كند براى حماسه‏ سرايى و برانگيختن عواطف ملى و تمنيات پيروزى طلب به وجود آمده است.

نخستين گام فردوسى در پيشبرد هدف و سير به سرمنزل مقصود همين گزينش بحر متقارب است كه سرودن شعر در اين بحر اگر در پايه‏ هاى نازل باشد آسان ولى در مراتب بالا و طراز اول بسيار دشوار مى‏ باشد. ويژگى اين وزن براى حصول بالادستى و فرازپويى شعر، يكى تنظيم آهنگ سلحشورانه و گزينش زيباترين واژه ‏ها و تلفيق آنها است و بيشترين استفاده از واژه ‏هاى فارسى است كه جامه‏اى برازنده بر اندام آنست. با در نظر گرفتن اين جهات ذكر رويدادها از جزئى و كلى در اين بحر كه با قيد بالا بودن سطح بيان و انگيزش آهنگ توأم است كارى سخت مى‏ باشد و از اين رو مى‏ توان نتيجه گرفت كه به پايان رساندن شاهنامه با حفظ اين قيود يك معجزه ادبى بوده است.

هرچند درين گزينش «دقيقى» پيشگام فردوسى بوده است ولى دنباله‏ گيرى سبك او دليل روشن ‏انديشى وى در انتخاب وزن حماسى متقارب و رعايت ويژگى‏ هاى آنست. فردوسى در كتاب سترگ خود اسطوره‏ هاى قومى و حماسه ‏هاى ملى و داستان‏هاى تاريخى را يكجا گرد آورده و بدون اينكه در هيچ قسمت عنان سخن را به وادى سستى كشانده باشد اثر فناناپذير خود را به عنوان ضامن حيات ملى و هويت تاريخى به دست ما سپرده است. براى هيچ يك از حماسه ‏سرايان جهان و ايران چنين توفيقى دست نداده و اين پوشش ِ مطرّز، با افتخار، تنها بر اندام فردوسى راست آمده است. اساسا زبان فردوسى زبان برترى‏ جويى و مفاخرت‏ طلبى است و در اين هدف تماميت ‏خواه است چنان كه درباره هنر و گهر كه نسبت به هر يك نظر مثبت دارد معتقد است كه يكى بدون ديگرى ناقص و ناساز خواهد بود و پسنديده ‏تر آن است كه كسى هم هنرمند و هم نژاده باشد.

مفاخرت و خودستايى ‏هاى رستم و اسفنديار در جنگ، كه نماينده تفكر فردوسى است نشان مى‏دهد كه دو پهلوان بزرگ هم به نياكان خود مى‏نازند و هم به قهرمانى‏هاى خويش تكيه مى‏كنند.

شاهنامه الهام‏ بخش ميهن ‏پرستى و رادمردى و فضيلت‏ پرورى است و فردوسى نماد سجايا و صفاتى است كه هر ايرانى پاكدل بايد از او پيروى كند. آنچه فردوسى در شاهنامه از اوصاف گُردان ِ شيرافكن و پهلوانان لشكرشكن به رشته نظم كشيده در طى سده‏ هاى متمادى نيروبخش روحيه وطنخواهى و كشور بانى ايرانيان بوده و در گيراگير مصائب تاريخى درس تحمل و بردبارى و نوخيزى و شكست‏ ناپذيرى را به آنان آموخته است. فردوسى در هنگامه پيكارهاى ميدانى و نبردهاى خونين، زمانى كه چكاچاك شمشير يلان و گُردان، گوش‏ها را مى‏ آكند لحنى خروشناك و دشمن ‏ستيز دارد ولى آنجا كه به حكمت ‏سرايى و تعليم منش‏هاى يزدانى لب مى‏ گشايد سخنش بيان معلم اخلاق را فرياد مى آورد.

كيست كه وقتى فردوسى صحنه جنگ را با سپاه ِ گُردان پيل‏ افكن و يلان تيغ‏زن مى ‏آرايد و در پاس شرافت ملى نيزه ها و شمشيرها به كار مى ‏افتند، زير تأثير آهن‏رباى شعر شاهنامه به شجاعت و دليرى نگرود و خون حميت و شهامت در رگ‏هايش به جوش نيايد؟

كيست كه وقتى در جنگ «رستم و اشكبوس»، رستم با آن غرور پهلوانى و اعتماد به نفس پياده به جنگ بزرگ‏ترين قهرمان كوشانى مى ‏رود و با آن خونسردى بر خرده ‏گيرى و خودستايى اشكبوس پوزخند مى ‏زند و به يك دو تير اسب را در كنار صاحب اسب به خاك هلاك مى ‏افكند احساس غرور نكند و بر فردوسى كه آراينده اين گيرودار است درود نفرستند؟

كيست كه وقتى در جنگ «پشن»، «گيوِ» قهرمان را مى ‏نگرد كه با شجاعت و دلاورى ِ كم‏نظيرى در ميان گرد ِ غليظ برخاسته در ميدان جنگ از چپ و راست شمشير مى ‏زند و زخم مى ‏خورد و چون غرنده شيرى سرداران و سربازان را به دشمن ‏كوبى فرا مى ‏خواند، شور ظفرمندى و وطن‏دارى را در خود بيدار نيابد و چكيده هاى كلك و طبع فردوسى را به ستايش ننشيند؟

كيست كه وقتى در شاهنامه «بهرام» را مى ‏بيند كه براى جستن تازيانه گم كرده خود كه نامش بر آن نقش بسته است شباهنگام يكه و تنها به ميدان هراسناك و پر از تشويش جنگ باز مى ‏گردد و پس از يافتن تازيانه با پهلوانان تورانى هم نبرد مى ‏شود و پس از چندى ستيز و آويز به دست «تژاو» ترك كشته مى ‏شود، آواى كيست كه بر اين نام دوستى و حيثيت‏ پرستى آفرين نگويد و اين درس را از شاهنامه نياموزد؟

درباره فردوسى و گران‏مايگى وى در گام زدن‏هاى بلندش در پهنه نوزايى و بازشناسى هويت ايرانى و پاسدارى از زبان شيرين پارسى بسيار گفته‏اند و دامنه چنين گفتارى چنان گسترده و فراخ است كه هرچه به نگارش درآيد هنوز جاى خالى باقى است. به يك سخن مى ‏توان گفت وجود فردوسى و زمانْ يافتن او براى به سامان رساندن نظم شاهنامه بى‏گمان اعجازى را ماند كه به يارى پروردگار در جهت نگهدارى ايران و حفظ روحيه ايرانيان از دستبرد ضعف و زبونى به ظهور پيوسته است.

چنان كه اگر شاهنامه نبود هيچ پديده‏اى نمى ‏توانست جاى آن را پر كند و چنين تأثيرگذار باشد. شاهنامه فردوسى به تنهايى از همه مآثر ملى بيشتر و بهتر توانسته است در زنده نگهداشتن نام و نشان ايرانى و دميدن روح مردانگى و جوانمردى و شهامت در مردم اين مرز و بوم مؤثر واقع گردد و يكپارچگى و استقلال كشور را تضمين نمايد.

حمله تازيان به ايران كه با كشتار و غارت و به بند كشيدن زنان و كودكان همراه بود و يك كشور توانمند و پرصلابت را در برابر يك عده ناآگاه از تمدن و كشوردارى به شكست كشانيد. پيشامدى نبود كه از ياد همزمانان آن رويداد بزرگ برود و هرگز اين سرافكندگى را تاب آورند، به ويژه آنكه رفتار ستيزه‏ جويانه پيروزمندان عقده ناك و كينه توز كه حقارت و بندگى را بر دوش احساسات ايرانيان غيرتمند بار مى ‏كرد نيز چيزى نبود كه واكنش‏هاى گوناگون را در پى نداشته باشد. قيام‏هاى مردانه قهرمانانى چون «ابومسلم خراسانى، بابك خرم‏دين، مازيار، مقنع و استاد سيس» و نهضت شعوبيه و حتى حكومت «صفاريان و سامانيان» هرچند درخشان و نازش خيز و اميدواركننده بود اما ناخشنودانه هيچ يك نتوانست براى كيان ايران و ايرانى اثرى پايدار پديد آورد و با شناساندن پيشينه اين ملت باستانى به گونه ‏اى مؤثر و فراگير زمينه را براى برون راندن سياست مستكبرانه تازيان و غلامان سرورى يافته آنها فراهم نمايد و در همه اعصار دست ‏اندازان به اين آب و خاك را محكوم به ناكامى  سازد.

شيوه دگرگون ناشدنى تازيان آن بود كه به هر ديارى دست مى ‏يافتند فرهنگ بومى  آنجا را از ميان برمى ‏داشتند و زبان مردمش را به عربى برمى ‏گرداندند تا موجبات فراموشى گذشته آنان را فراهم آورند. در ايران ما هم چنين انديشه ناروايى را در سر مى ‏پرورانده، كارهايى از اين دست را پى مى ‏گرفتند ولى در همه جا موفق شدند جز در اين سرزمين اهورايى كه خوشبختانه به مقصود خود نرسيدند.

۱ـ نقش فردوسى در تجديد حيات ملى:

فردوسى كه بر ستيغ شكوهمند ايران‏دوستى و ملت‏گرايى عقاب آسا آشيانه داشت از پيروزى تازيان و خوارمايگى شرم ‏آورى كه به ايرانيان تحميل گشته بود خونين دل مى ‏نمود و اين نكته را تا حدى مى ‏توان از پيام «رستم فرخزاد» به برادرش كه مطالب آن سروده اين شاعر است دريافت به اين جهت در برابر چنين دلشكستگى و اندوهناكى ژرف راهى بهتر از اين نيافت كه:

۱ـ با حماسه ‏سرايى و ذكر سرگذشت پهلوانان دلير و شهرياران جهانگير ايران روزگار سرورى و سرافرازى و گران‏مايگى را آيينه‏ وار فراروى ايرانيان بازنهد و آنان را كه در اثر تركتازى ِ تازيان از پيشينه پرافتخار خودناآگاه مانده بودند به بازيافت آن سرافرازى‏ ها فراخوانَد و به بيرون افكندن بيگانگان و نفوذ آنها برانگيزد.

۲ـ زبان فارسى را كه كماكم مى ‏رفت تا جاى خود را به زبان عربى بدهد از دستبرد تازيان باز رهانَد و در اين راه نه تنها به پاسداريش بسنده نكند بلكه در گسترش آن از تركيب‏ سازى‏هاى زيبا و طرح اصطلاحات و كنايات و آرايه هاى ادبى در سياق سخن پارسى بكوشد و گوهرهاى پربها و درخشانى را از واژه هاى زيبا و دلپسند در درياى وزن متقارب به معرض تماشا درآورد.

۳ـ فرهنگ ديرپاى ايرانيان را كه پابندان دوام و ماندگارى اين ملت ديرينه سال است و پيشينگى ايرانيان را در شهرنشينى و مدنيت و آگاهى از دانش‏هاى گوناگون نشان مى ‏دهد به زبان شعر بازگويد و اعلام كند كه نخستين ملتى كه از ديرباز به معارف بشرى دست يافته و در يكتاپرستى و دبيرى و نجوم و پزشكى و مهندسى و گاه‏شمارى و غيره به فرازمندى رسيده است ايرانيان‏اند.

۴ـ آنچه گفتنى است اين است كه پس از شكست شمشير در برابر شمشير، فردوسى به اين نكته پرداخت كه براى پيروزى بر دشمنان مليت و استقلال ايران بايد به جاى سلاح برنده يعنى «شمشير» به سلاح رونده يعنى «قلم» دست يازيد و به اين دستاويز شاهد پيروزى را در آغوش گرفت، از اين‏رو آهنگ آن كرد تا شاهنامه منثور گردآورى شده به پايمردى «ابومنصور محمد بن عبدالرزاق توسى» را با افزوده هايى كه از زبان موبدان و پيران پارسى نژاد پارسا شنيده بود به نظم درآورد و براى اين كار وزنى را براى شعر خود برگزيند كه توان‏بخش و جان‏مايه حماسه ‏سرايى است. فردوسى در اين نامه نامدار هرچه در گنجينه خيال و آيينه تصور و در معرض ديد و علم و توجه و آزمايش بوده است از فرهنگ و اخلاق، دين و آيين آداب تربيت گفتگو و نشست و برخاست، پيكار و آشتى، بزم و رزم، نام‏ دوستى و خودستايى، روانشناسى و روانكاوى، خواستگارى و زناشويى و آلات جنگ و كاربرد آنها همه و همه را در جاى خود ياد كرده و به خواننده دقيق و مستعد آموخته است.

فردوسى حس ميهن‏ دوستى و ملت‏ پرورى را كه پس از چندين قرن يعنى از اواخر قرن ۱۸ در مغرب زمين مفهوم راستينش را يافت در هزار سال پيش عنوان كرد و اصولاً انگيزه او در سرودن شاهنامه جوشش همين احساس و عاطفه بوده است و بس. او خواسته است واژه «ايران» را كه پس از سيصد و چهل سال از يادها رفته و كلمه «عجم» به قول عرب‏ها يعنى «گُنگ» جاى آن را گرفته بود زنده كند و حدود جغرافيايى آن را بازنمايد. دين و آيين قديمش را ذكر كند و در عين اين كه هر استانى با استاندارى به قدرت يك شهريار كوچك اداره مى ‏شود همه را فرمانبردار پايتخت يا «ايرانشهر» شناسانده وحدت ملى ايرانيان را به اين شيوه عنوان نمايد و بگويد اين مجموعه ميهن است كه بايد به آن عشق ورزيد و در راهش جانفشانى كرد.

۲ـ اهميت دين و اخلاق نزد فردوسى:

براى فردوسى باز نمودن اين حقيقت كه آيين‏دارى و دين‏ پژوهشى پيش از اسلام هم مورد اعتناى ايرانيان بوده و جايگاه ويژه و پراهميتى داشته است در ضمن اشعار حماسى خود و در نبردهاى پهلوانى جابه ‏جا از پناهندگى به درگاه خدا و يارى جستن از يزدان براى پيروزى بر هماوردان ياد مى ‏كند و به اندازه‏اى در اين خداخوانى و يزدان‏ پناهى پيش مى ‏رود كه شاهنامه را از پديده زمينى به يك كتاب آسمانى نزديك مى ‏كند و اين از جهتى براى آن است كه به عرب‏ها بفهماند كه دين اسلام را براى كسانى نياورده‏اند كه از نماز و روزه و بهشت و دوزخ و روز رستاخيز و پل صراط و فرشتگان و اهريمنان «شياطين» بى ‏خبر بوده و در بى‏ دينى و خداناشناسى به سر مى ‏برده ‏اند. بلكه به حكم يكتاپرستى و آيين مزديسنايى با همه اين آداب آشنا بوده ‏اند.

۳ـ زبان و سبك سخن فردوسى:

زبان فردوسى در ذكر احوال پهلوانان و شاهنشاهان و كاركردشان، در عين والايى و شكوه، زبانى خودمانى و مأنوس است. بدين معنا كه قهرمانان شاهنامه از آدميان برگزيده‏اند كه به زبان امروز و نادشوار و اوضاع و احوالى آشنا به ذهن سخن مى ‏گويند. شاعر ملى ما رويدادها را به گونه ‏اى دلنشين و خوشايند واگويه مى ‏كند كه گويى دوران رخدادهايى كه مورد گزارش قرار گرفته به زمان ما نزديك است و اين ويژگى در هيچ يك از اسطوره‏ سازى ‏ها و حماسه‏ سرايى‏ هاى جهان از جمله «اديسه و ايلياد» (هُمر) ماننده ندارد. فردوسى براى نشان دادن اين كه «جهان پهلوان» ايرانى كيست و داراى چه ويژگى‏ هاى اخلاقى است از «رستم» نمادى مى ‏سازد كه به واقعيت نزديك است. او را به عنوان انسانى برترمنش و زورمند و جوانمرد مى ‏شناساند كه جز در راه خير و پيكار از زور ِ بازوى پهلوانى خود بهره نمى ‏گيرد ولى در عين حال از ضعف‏ها و كاستى‏ هايى هم بركنار نيست، هرچند در برابر نيكو منشى‏ هايش درخور چشم ‏پوشى است. اين نمادى است درخور احترام و در بسيارى از جهات مى ‏تواند معيار انسانى توانمند و قهرمان قرار گيرد.

شاهنامه فردوسى براى پژوهش درباره جامعه ‏شناسى، آموزش و پرورش، تدبير مملكت‏دارى، آموزندگى‏ هاى اجتماعى، روان‏شناسى، انديشه هاى فلسفى، عشق و دلدادگى و نكته ‏دانى‏ هاى گوناگون در شئون زندگى، به حدى گسترده دامن است كه سال‏ها مى ‏توان با شاهنامه به سر برد و در كار تحقيق و دانايى از آن بهره ‏بردارى كرد.

فردوسى شاعرى است خردگرا و آزاده ‏كيش و هر مطلبى را با ترازوى خرد مى ‏سنجد و آزادى را حق طبيعى و مسلم انسانى مى ‏داند. بنابراين در هر برخورد مخالفت ‏آميزى كه با آزادى بشود برآشفته مى ‏شود و بر آن مى ‏تازد. در كار كشوردارى معتقد به عدالت و آسودگى و آزادى ملت است و هر پادشاهى را كه برخلاف آن رفتار مى ‏كند به ناسزاوار بودن محكوم مى ‏نمايد و قيام مردم را در برابر زورگويى ‏هاى وى تجويز مى ‏كند و به همين قياس فرمانرواى دادگر و مردم دوست را به چشم احترام مى ‏نگرد و از او به خوبى نام مى ‏برد.

شعر فردوسى از جهت هنر ادبى در چنان شيوه ‏اى از بلندپايگى قرار دارد و داراى چنان آهنگ و حالت مردانه ‏اى است كه تاكنون هيچ شاعرى در بحر متقارب و سبك حماسه‏ سرايى به پايگاه او نرسيده و جاذبه تأثير آن را در روح ايرانى نداشته است. در كتاب بزرگ شاهنامه ابيات سست غير از آنچه بدان بسته‏اند چنان كم است كه چيرگى ويژه شاعر را در گزينش واژه ها و به هم پيوستن آنها و رعايت شيوايى و رسايى سخن در حد برتر از وصف نشان مى ‏دهد و شايد همان گونه كه خود گفته است بيش از پانصد بيت سست در سراسر شاهنامه پيدا نتوان كرد. لحن سخن فردوسى راست پيوندى ِ سخنش را با مورد گفتارش نيك مى ‏نماياند چنان كه در جاى غضب و برآشفتگى آهنگى مناسب آن و در محل شادى و خرسندى آوايى موافق اين دارد و همين گونه است در مقام نكوهش يا پند و اندرز و پرسش و پاسخ يا خودستايى و تواضع كه در هر يك طرز بيان خود را حفظ مى ‏نمايد.

۴ـ ايثار فردوسى:

درباره فردوسى اين نيز گفتنى است كه گذشت و ايثار او در راه پاسدارى از زبان پارسى و فرهنگ ديرينه ملت ايران بيرون از تاب و توان عادى است. سى سال تمام از درآمد ِ كشت و كار خود، خوردن، پوشيدن و همه روزان و شبان را صرف به پايان آوردن اين اثر گران سنگ و دشوار كردن، كارى است كارستان و بردبارى و حوصله و پشتكارى مى ‏خواهد كه از توان بشر عادى خارج است، خاصه اين كه سرگذشت‏ها را با هم به نظم دلپذير درآوردن و پاى‏بند به حفظ صحت گزارش و بلندپايگى سخن بودن كارى توان فرساست و اين را كسانى دانند كه اندكى از آن را آزموده باشند. اين كه گاهى پرسيده مى ‏شود كه فردوسى پيش از آغاز كردن به تصنيف شاهنامه چه مى ‏كرده است؟ پاسخ آن است كه شغل نياكان وى كشاورزى به شيوه خرده مالكى بود و خود او نيز با همين كار، معاش خويش را تأمين مى ‏نموده و در ضمن به كسب دانش‏ هاى معمول زمان با ژرف ‏بينى هرچه بيشتر سرگرم بوده است چنان كه از اشعار شاهنامه پيدا است او مردى حكيم و دانشمند به شمار مى ‏رفته و سابقه ‏اى دراز در سخن‏ سنجى داشته است زيرا بدون گذشته ممتد در تحصيل دانش و سخنورى ابياتى چنان بلند و قوى مايه گفتن امكان ‏پذير نيست. ناخشنودانه آنچه فردوسى پيش از شاهنامه سروده است به دست ما نرسيده و دستخوش تند باد حوادث گرديده است.

۵ ـ هدف نهايى فردوسى مادى نبوده است:

مطلب ديگرى كه درباره شاعر بزرگ ما شايسته گفتن است اين است كه آن بزرگوار در سرودن شاهنامه هرگز نظر مادى نداشته و جز عشق به ميهن انگيزه ديگرى نمى ‏توانسته است او را به اين كار سترگ برانگيزد زيرا سى سال با بردبارى از آب و ملك خود گذران كردن و در راه سرودن اين شاهكار جاويد هزينه كردن‏ هاى گوناگون به اميد سوديابى بعد، نقد را به نسيه باختن است كه كار مرد خردمندى چون فردوسى نيست و به اين جهت مى ‏توان داورى كرد كه به هيچ روى منظور نظر فردوسى جنبه مادى نبوده است.

اين‏كه فردوسى در پايان عمر، شاهنامه را به دربار «محمود» هديه كرده است يكى از در استيصال و فقرى بوده كه گريبان‏گير شاعر شده و ديگر اين كه هر تأليف و تصنيف مهمى  كه مورد حمايت شاهان و قدرتمندان نبوده انديشه از ميان رفتن آن به خاطر مى ‏گذشته است به اين جهت فردوسى نسخه اول شاهنامه را در سال ۳۸۴ به پايان رسانيده و مترصد آن بوده است كه در موقعى مناسب به نام پادشاه مقتدرى كند و در سال ۴۰۰ نسخه ‏اى را كه براى بار سوم با تصرفاتى تهيه شده بود به نام محمود مى ‏نمايد.

برگرفته از پيشگفتار نوشته شده توسط استاد ادیب برومند در كتاب تصاوير منتخب از شاهنامه و ذكر مطالبى درباره وى، تأليف روانشاد دكتر پرويز دبيرى

به مناسبت یکم بهمن ماه سالروز درگذشت عارف قزوینی مقاله ای که در کتاب فراز سخن از تالیفات استاد ادیب برومند به چاپ رسیده است در سایت منتشر می شود.

شناسايى و حق‏گزارى از مردان بزرگى كه با رفتارهاى وطن‏خواهانه مايه نيرو بخشيدن به انگيزه هاى سربلندى ميهن خود شده ‏اند كارى بايسته است و با اين رفتار شايسته مى ‏توان ديگران را برانگيخت كه با يارى گرفتن از توان روحى و جسمى  خود خدمتى كرامند به مرز و بوم نياكان خويش بنمايند.

پوشيده نماند كه در يادكرد شرح حال و چگونگى اثرات وجودى شخصيت‏هاى نامور بايد به جنبه هاى همگانى و مربوط به جامعه مردم نظر داشت و نبايد روش‏هاى خصوصى و شخصى آنان را در زندگى مورد كنجكاوى و ترازوى سنجش براى داورى قرار داد، زيرا در آن صورت ممكن است خدشه ‏اى در كار قضاوت به وجود آيد.

درين گفتار شخصيت مورد بحث ما روانشاد «عارف قزوينى» شاعر و ترانه‏ سراى نامدار دوران مشروطيت است كه به درستى نزد جوانان ما شناخته نيست و اگر نامى  ازو شنيده ‏اند به چگونگى احوال و اهدافش آگاهى ندارند و بايد براى شناخت او چنان كه سزاوار است چيزى گفت و نوشت.

زادگاه ابوالقاسم شهر قزوين و تاريخ زايش او ۱۳۰۰ قمرى هجرى و پدرش ملا هادى وكيل عدليه «دادگسترى» بوده است تحصيلات عارف پس از فراگرفتن صرف و نحو عربى و مطالعه آثار شاعران بزرگ، تحصيل موسيقى و خط نزد استادان مبرز

بوده است كه درين دو هنر ممارست كرده و به پيشرفت‏ هاى سزاوارى دست يافته است.

وى چون از موهبت آواز خوش سهمى  به سزا داشته پدرش خواستار آن بوده است كه روضه‏ خوان شود اما عارف پس از مدتى كوتاه ازين كار دست مى ‏كشد و آرزوى پدر را نقش بر آب مى ‏سازد. عارف نظر به داشتن قريحه شعر و شاعرى در آغاز جوانى به عالم عشق و عاشقى سر و كار پيدا مى ‏كند و در ۱۷ سالگى دلباخته دخترى مى ‏شود و او هم به عارف دلبستگى يافته پايبند مى ‏گردد ولى چون پدر دختر روى خوش به زناشويى آنان نشان نمى ‏دهد عارف دور از نظر پدر او را به عقد ازدواج خود در مى ‏آورد؛ اين رويداد عاشقانه، پدر دختر را نسبت به عارف خشمگين مى ‏كند و به اين جهت دختر را مى ‏آزارد و در صدد رفتارى خشونت ‏بار نسبت به عارف برمى ‏آيد.

عارف به ناچار قزوين را ترك كرده به همراهى يكى از دوستانش كه از سرشناسان محترم شهر بوده به تهران مى ‏رود، در ظرف مدتى كه در تهران بوده به وسيله دوست قزوينى‏ اش به برخى از اعيان تهران از جمله دو تن شاهزاده با ذوق و هنردوست شناسانده مى ‏شود؛ چون آواز خوش و شيك ‏پوشى عارف مورد خوشايند شاهزادگان قرار مى ‏گيرد با او انس مى ‏گيرند و يكى از آنان به نام «موثق ‏الدوله مغرور ميرزا» داماد مظفرالدين شاه وى را به نديمى  خود برمى ‏گزيند و مدت يك سال او را آزاد نمى ‏گذارد. درين مدت با وجود مهربانى‏ ها و نكوداشت‏ها، كه نسبت به او مى ‏كنند همواره از ماندن در دربار دل آزرده بوده است ولى چون در چنبره قدرت قرار داشته ناچار به تحمل مشهودات خود از ناروايى‏ هاى دربار بوده و راه گريزى نداشته است. در آن اوقات يك بار به وسيله «ميرزا على خان اتابك» صدراعظم به «مظفرالدين شاه» معرفى مى ‏شود و به فرمان او در فنو گرافى كه از فرنگستان آورده بوده‏ اند يكى دو لوله از آوازش را پر مى ‏كنند، ازين رو مورد تفقد شاهانه قرار مى ‏گيرد و دستور مى ‏دهد پانصد تومان به عارف بدهند و نامش را در رديف فراش‏ خلوت‏ها كه منصبى دربارى بوده است ثبت كنند.

بارى عارف كه به هيچ رو نمى ‏توانسته است ننگ دربارى بودن را تحمل كند، به عنوان سركشى املاك خود در قزوين از «موثق‏ الدوله» مرخصى مى ‏گيرد و ديگر به تهران برنمى ‏گردد تا پس از مدتى به تدريج موضوع حضور عارف در دربار به فراموشى مى ‏انجامد. در اوقاتى كه عارف در قزوين بوده براى اين كه خيالش از بابت زناشويى و پى‏ آمدهايش آسوده شود غيابا به وسيله يكى از علماى شهر دختر مورد علاقه خويش را طلاق مى ‏دهد و عشق را فداى حيثيت خود مى ‏سازد؛ معاشرتش بيشتر با دوست قديم و همسفر تهرانش بوده و گوش به زنگ جنبش مردم پايتخت در خواستن عدالتخانه به سر مى ‏برده است.

عارف در مدتى كه نديم «موثق ‏الدوله» بوده از فضاحت‏هاى دربار و زيان‏هاى مستمر حكومت استبدادى و بى ‏كفايتى پادشاهان و دولتمردان قاجار آگاهى فراوان پيدا كرده بود و با روحيه آزادى‏ طلبى فطرى كه داشت هنگامى  كه سر و صداى مشروطه ‏خواهى مردم را شنيد در سال ۱۳۲۴ هجرى براى همكارى با مشروطه طلبان و پشتيبانى از نهضت مشروطيت به تهران باز گشت. هم‏آهنگى عارف با مشروطه‏ خواهان در پيشرفت اين نهضت تأثير فراوان داشت ازين جهت كه اشعار و ترانه هاى شورانگيزش در بُن دل‏ها اثر مى ‏گذاشت و انتشار زود هنگامش در دورترين جاهاى كشور به گوش مردم مى ‏رسيد و پير و جوان را نسبت به مشروطه علاقه‏مند مى ‏ساخت ازين رو عارف از بيخ و بنياد يك آزاديخواه واقعى و يك ميهن پرست پاك باخته شد كه همه دوران زندگيش در افت و خيزهاى وطن‏خواهانه طى گرديد و در بحران‏هاى سياسى كه نسبت به آنها به گونه ‏اى مثبت يا منفى صاحب‏نظر بود انگيزه ‏اى جز وطن ‏پرستى خالص و خالى از چشم داشت سوديابى و مقام‏ طلبى نداشت.

عارف همچنان به گذشته پرافتخار و پيشينه سرتاسر اقتدار اين مرز و بوم دل بسته بود و بر اوضاع نابسامان كشور و قدرت از دست داده ميهن عزيزش افسوس مى ‏خورد و پيوسته چشم به راه آن بود كه روزى بر اثر يك رويداد خجسته فال اوضاع وطن دگرگون شود و دوران سربلندى و سرافرازى او فرا رسد؛ شوربختانه هر آنچه در آيينه ضميرش مژده تحقق اين آرزو را نقش مى ‏بست و به آن دل خوش مى ‏نمود كار به ناكامى  و بن‏بست مى ‏رسيد.

نخست با هزاران اميد به مشروطه پيوسته و در پيشرفت آن با قلم و قدم كوشش‏ها كرده بود ولى سرانجام آن را بازيچه مشتى رجال خودپرست و ناآگاه از روش نگهدارى مشروطه يافت و گفت:

بعد به قيام «شيخ محمد خيابانى» در آذربايجان دل بست به اين اميد كه او با تدارك انقلابى كشور را از آن وضع نابهنجار برهاند ولى با كشته شدن «خيابانى» غبار اندوه و نااميدى بر چهره‏ اش نشست و انتظارش عقيم ماند. سپس با كُلنل «محمدتقى خان پسيان» طرح يك حركت انقلابى را ريخت كه او از خراسان بپا خيزد و با سپاهى از ژاندارم و افراد داوطلب به تهران حمله كند و با يك كودتا حكومتى اصلاحگر و ايده‏ آلى و مستقل به وجود آورد. ايران را به سرحد ترقى برساند؛ سوگمندانه كلنل با اقدامات حكومت مركزى، در مجادله و هم آويزى با عشاير خراسان كشته شد و رفت و آمدهاى عارف به خراسان و نقشه هاى طرح شده ‏اش، با شهادت كلنل برباد فنا رفت؛ آن وقت اين مرد ساده دل با اندوهى بى‏ كران گفت:

بعد از آن در جنگ جهانى نخست، هنگام نقض بى‏ طرفى ايران از سوى روس و انگليس و تشكيل حكومت موقتى به رهبرى «نظام‏ السلطنه مافى» و مرحوم مدرس در حدود كرمانشاه، براى مقابله با نيروى بيگانه، عارف به اتفاق جمعى ديگر از آزاديخواهان به اين جنبش پيوست ولى پس از شكست مقابل انگليس و روس عده ‏اى از سران حكومت موقتى و پيوستگانش از جمله عارف به اسلامبول پايتخت عثمانى رفتند ولى چندى كه گذشت شاعر آزاده ما نسبت به سازش «نظام‏ السلطنه» با ترك‏ها درباره آذربايجان مشكوك گرديد و با دلسردى تمام ترانه نوميدانه ‏اى ساخت و به تهران بازگشت. آن ترانه اين بود.

تا آنجا كه مى ‏گويد:

حال كيفيت قضيه سازش چه بوده؟ آيا واقعيتى داشته يا توّهم عارف موجب سرودن اين ترانه شده است موضوعى است كه كنجكاوى تاريخ‏نگاران پژوهشگر را مى ‏طلبد.

پس از اين ‏ها وقتى موضوع جمهوريت به وسيله هواداران رضاخان سردار سپه هنگام رئيس‏ الوزرايى ‏اش، عنوان مى ‏شود، عارف به پيشباز حكومت جمهورى مى ‏رود و چند شعر و ترانه درباره نيكى‏ هاى اين نوع زمامدارى و برترى‏ اش بر نظام سلطنت مى ‏سرايد و على‏ رغم شيوه هميشگى خود براى نخستين بار در اشعار و ترانه هاى خويش از «سردار سپه» تمجيد مى ‏كند به اميد اين كه او بتواند با حكومت جمهورى كشور را از بدبختى و سيه ‏روزى نجات بخشد. اما افسوس كه چندى بعد مى ‏بيند جمهوريت در بوته فراموشى قرار گرفته و دوباره سلطنت تجديد حيات كرده است؛ ناگزير با سلطنت رضا شاه مخالف مى ‏شود و مى ‏گويد:

پيش از اين هم فريب نويدهاى سيد ضياءالدين طباطبايى عامل كودتاى ۱۲۹۹ را خورده بود و چون او را از اشراف نمى ‏دانست، با ظاهربينى و بى ‏اطلاعى از عمق سياست روز، وى را نجات‏ بخش كشور به نظر آورده، از كابينه‏ اش كه به نام «كابينه سياه» معروف شد جانب‏دارى كرده است ولى در كتابش مى ‏نويسد: مى ‏گويند سياست خارجى او خرابست اگر روزى حقيقت اين گفته ها روشن گردد من حرف‏هايم را پس گرفته سيد را خائن خواهم شناخت.

بارى عارف از جهت هنرى اگر بى‏ نظير نباشد كم مانند است زيرا نخست از لحاظ اين‏كه هرچند شاعرى توانا و مسلط بر اساليب سخن نيست ولى در غزل‏هايش كه بيشتر سياسى است تك بيت‏ هاى خوب و خواندنى پيدا مى ‏شود.

دوم، از اين بابت كه مبتكر ترانه ‏سرايى و آهنگ‏سازيست و اين ساخته هايش به قدرى مؤثر و گيراست كه هيچ‏گاه كهنه نمى ‏شود زيرا از ژرفناى گذشته اين كشور و ملت ايران در سده هاى پيش مايه گرفته و روايت‏گر سرنوشت ملتى ستم كشيده و استوار و كشورى مصيبت‏ زده و پايدار است.

سوم، ازين جهت كه آوازى خوش و دلپذير داشته و با اين كه مايل نبوده است به خوانندگى معرفى شود و اين عنوان را دون شأن و مقام خود مى ‏دانسته است ولى در كنسرت‏هاى سياسى خويش وقتى شعرهايش را شخصا مى ‏خوانده همه حاضران را مسحور آواى دل‏ انگيز خود مى ‏ساخته.

چهارم، از اين نظر كه خط شكسته را به درستى خوش مى ‏نوشته و به پايه استادى رسيده بوده است پس مجموع اين هنرهاست كه او را كم‏نظير مى ‏نماياند.

عارف شاعرى شجاع و بى ‏باك بوده است قطع نظر ازاين كه در درون كشور با صراحت همه وقت هرچه خواسته گفته و منتشر كرده است هنگامى  هم كه در اسلامبول چند ماهى اقامت داشته در پاسخ «سليمان نظيف» روزنامه‏ نگار معروف كه به ايران و ايرانى و «شاه اسماعيل صفوى» دشنام‏ها داده است قصيده هجوآميز تندى مى ‏سرايد و ترك‏ها را سخت به باد نكوهش مى ‏گيرد و شعر خود را با اين بيت پايان مى ‏دهد كه:

چيزى كه عارف را از ديگر همزمانان اديب و هنرمندش ممتاز ساخته تنها ميهن‏ پرستى و آزادى‏ خواهى شديد و بى ‏توقع وى نيست، بلكه حيثيت ‏پرستى و زير بار منت اشخاص و صاحبان قدرت نرفتن و هنر خود را وسيله منافع و مطامع مادى و مقام‏ طلبى قرار ندادن و در عين تنگدستى و فقر از پذيرفتن هداياى بزرگ از سوى مريدان صميمى  رخ برتافتن و بطور كلى مناعت طبع اوست كه وى را شايسته لقب «شاعر ملى» گردانيده و اين سرمشقى ‏ست براى صاحبان قلم و اديبان و هنرمندان كه متاع گرانبهاى خود را قدر بدانند و جز در راه مصالح كشور و مردم آن هزينه نكنند.

آرى وجاهت ملى و احترام بسيار عارف در جامعه مديون استغناى طبع بوده و هست و اين امر نه تنها در زندگى كه بعد از مرگ هم در ذهن ناستردنى تاريخ همواره باقى و برقرار خواهد ماند.